1. - اقلیم و سرزمین

انسان وابسته به طبیعت است و همزمان که طبیعت را دگرگون می سازد خود نیز به همراه آن تغییر
می یابد. به عبارتی، نتیجه و ماحصل هر اقدام بشر در محیط زیست، متوجه خودش خواهد شد.

با عنایت به رابطه فوق الذکر انسان باید در برخورد با طبیعت و محیط زیست با احتیاط و آگاهی کامل عمل نماید به عبارت دیگر انسان باید آن استفاده ای را از سرزمین به عمل آورد که ویژگی های طبیعی سرزمین دیکته می نماید و سپس این ویژگی ها را با نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود وفق دهد. این امر محقق نخواهده شد مگر اینکه ویژگیهای طبیعی مناطق مورد بررسی قرار گیرد. علاوه بر موارد اشاره شده، ویژگیهای هر منطقه، در نحوه شکل گیری و گسترش جوامع انسانی، نوع اشتغال، تراکم جمعیت، سطح اقتصادی، میزان توسعه و سایر مؤلفه های زیستی نقش موثری ایفا می نماید و جوامعی که از ویژگیهای طبیعی منطقه خویش آگاهی دارند به مراتب موفق تر و توسعه یافته تر از جوامعی هستند که از این ویژگیها شناخت کافی ندارند.

با در نظ ر گرفتن موارد بیان شده، مطالعه و بررسی ویژگیهای طبیعی شهرستانها ضرروت پیدا می کند در این فصل، از ویژگیهای طبیعی، اقلیم و سرزمین شهرستان به طور اجمال مورد بررسی قرار خواهد گرفت که شامل موقعیت و وسعت، توپوگرافی، آب و هوا، حوضه های آبریز و شبکه رودخانه ها می باشد و در مورد هرکدام در حد نیاز بحث خواهد گردید. با توجه به اینکه در بحث توپوگرافی، ناهمواریهای منطقه که خود متأثر از حرکات زمین شناسی، مقاومت سنگها و اقلیم می باشد مورد بررسی قرار خواهند گرفت لذا برای تفهیم بیشتر مطالب به طور اجمال به مباحث زمین شناسی نیز اشاره ای خواهد شد.

۱-۱- موقعیت و وسعت:

استان آذربایجان شرقی که حدود ۵۷۲/۴۵۸۴۶ کیلومتر مربع وسعت دارد در گوشه شمال غرب فلات ایران قرار دارد و از نظر مساحت ۸۱/۲ درصد از سهم کشور را به خود اختصاص داده است. این استان براساس آخرین تقسیمات کشوری در پایان سال ۱۳۸۲ دارای ۱۹ شهرستان، ۴۲ بخش، ۵۵ شهر و ۱۴۱ دهستان
می باشد.

شهرستان هریس یکی از شهرستانهای ۱۹ گانه استان با وسعتی معادل ۷۰۷/۲۳۴۱ کیلومتر مربع است که از نظر مساحت ۰۹/۵ درصد از سهم استان را دارا می باشد و از این بابت رتبه ۹ را به خود اختصاص داده و در قسمت شرق میانی استان واقع شده است نقشه شماره (۱-۱).

شهرستان هریس از نظر مختصات جغرافیایی در عرض شمالی ۳۸ درجه و ۰۴ دقیقه الی ۳۸ درجه و
۲۴ دقیقه و در طول شرقی ۴۶ درجه و ۲۲ دقیقه الی ۴۷ درجه و ۲۲ دقیقه قرار گرفته است و از سمت شمال با شهرستانهای اهر و ورزقان، از شرق با استان اردبیل ، از جنوب شرقی با شهرستان سراب، از جنوب با شهرستان بستان‌آباد و از غرب و جنوب غربی نیز با شهرستان تبریز هم جوار  می‌باشد نقشه شماره (۱-۱) . این شهرستان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای ۲ بخش (مرکزی و خواجه) و ۶ دهستان (بدوستان‌شرقی، خانمرود، باروق، مواضع خان شرقی، مواضع خان شمالی و بدوستان غربی) است نقشه شماره (۳-۱).

در میان دهستانهای این شهرستان، دهستان بدوستان غربی با وسعت ۹۰۲/۶۳۴ کیلومتر مربع و دهستان خانمرود با وسعت ۷۸۷/۲۶۲ کیلومتر مربع به ترتیب بزرگترین و کوچکترین آنها به شمار می آیند. دهستان مواضع‌خان‌شمالی با ۲۷ پارچه آبادی دارای سکنه، بیشترین نقاط روستایی را در بین دهستانهای شهرستان هریس به خود اختصاص داده و دهستان باروق با ۳ پارچه آبادی دارای سکنه، کمترین تعداد سکونتگاه روستایی در بین دهستانهای شهرستان هریس را دارا می باشد (جدول شماره ۱-۱). شهر هریس، مرکز سیاسی شهرستان هریس می‌باشد که به خط مستقیم در فاصله ۷۰ کلیومتری شمال شرق شهر تبریز واقع شده است.

جدول شماره (۱-۱): تقسیمات سیاسی شهرستان هریس به تفکیک بخش و دهستان در سال ۱۳۸۲

۲-۱- توپوگرافی منطقه:

وضعیت توپوگرافی هر منطقه متأثر از شرایط آب و هوائی و زمین شناسی (حرکات زمین ساختی ـ مقاومت سنگها) بوده و حتی توپوگرافی و اقلیم تأثیر متقابل دارند، لذا ضروری است برای تفهیم بیشتر مباحث توپوگرافی، وضعیت اقلیمی و زمین شناختی منطقه نیز مورد بررسی قرار گیرد. وضعیت اقلیمی منطقه مورد مطالعه، به صورت بخشی مجزا در این کتاب آورده شده است منتهی وضعیت زمین شناختی به طور اجمال و در حد ضرورت در داخل بخش توپوگرافی گنجانده شده است.

از نظر توپوگرافی استان آذربایجان شرقی در یک منطقه کوهستانی با ارتفاعات متعدد قرار گرفته که مابین این ارتفاعات را جلگه ها و دشتهای کم وسعت پوشانده است از واحدهای عمده کوهستانی استان می‌توان به رشته کوه قره داغ، رشته کوه قوشا داغ، رشته کوه میشو، سبلان، سهند، رشته کوه بزقوش و کوههای اربط یا تخت سلیمان را نام برد (نقشه شماره ۲-۱). در میان رشته کوهها و واحدهای توپوگرافیک یادشده و در روند تکامل مورفولوژیک آنها، دشتهای کوچک و بزرگ متعددی به وجود آمده است که امروزه بستر فعالیتهای اقتصادی در استان به شمار می روند.

منطقه هریس از نظر زمین ساختی در زون البرز- آذربایجان قرار دارد که در شکل‌گیری این منطقه غیر از تحولات زمین ساختی، دیگر عوامل ژئومورفولوژیکی مؤثر بودند. به ویژه وجود رودخانه آجی‌چای و سر شاخه‌های آن در تعدیل ناهمواریهای منطقه نقش مهمی ایفا کردند، به طور کلی از لحاظ ژئومورفولوژی منطقه را می‌توان به سه قسمت تفکیک نمود:

الف – ارتفاعات سنگی مقاوم با فرسایش خیلی کم

ب – ارتفاعات سنگی مقاوم با فرسایش خیلی کم

ج – منطقه رسوبات آبرفتی و مخروط افکنه

ارتفاع عمومی زمین در این شهرستان از ۱۵۰۰ متر در دشت هریس تا ۳۱۵۰ متر در ارتفاعات قوشا داغ متغیر است.

جهت شیب عمومی زمین در نیمه شمالی شهرستان به طرف جنوب و در نیمه جنوبی به طرف شمال می‌باشد و در ناحیه شرقی نیز جهت جنوب غربی دارد. شیب زمین در نواحی مرکزی شهرستان که به صورت دشت هموار می‌باشد، کم بوده ولی در نواحی کوهستانی زیاد می‌باشد. به طور کلی قسمتهای مختلفی از شهرستان را ناهمواریهای مرتفع در بر گرفته است در ذیل به مهم‌ترین این ارتفاعات اشاره می‌شود.

۱-‌ رشته کوههای سابلاغ داغ، آق داغ و قوشاداغ با قله‌ای به ارتفاع ۳۱۵۰ متر در شمال منطقه و در حد فاصل این شهرستان با شهرستان اهر و در امتداد شرق بغرب واقع شده و مرز مشترک حوضه آبریز ارس و تلخه‌رود (آجی‌چای) میباشند. گردنه مشهور گویجه‌بیل واقع در جاده ارتباطی تبریز و اهر با ارتفاع ۱۸۵۲ متر جزو این سلسله ارتفاعات میباشد.

۲-‌ کوه آی ناخلی که از شمال شرقی به جنوب غربی منطقه کشیده شده و حداکثر ارتفاع آن ۲۸۷۳ متر میباشد.

۳-‌ کوه چول داغی که از ارتفاعات شمال غربی رشته کوههای قوشا داغ میباشد در قسمت شمال منطقه واقع شده و از ارتفاعات حد فاصل ورزقان و هریس بوده و ارتفاع آن ۲۳۸۰ متر است.

۴-‌ کوه پیرداغ که با ارتفاع ۲۸۵۲ متر در منتهی الهی غرب شهرستان هریس واقع شده و ار ارتفاعات مشرف به روستای نهند میباشد.

۵-‌ کوه زغن آباد داغی و دیبلکی داغ با ارتفاع ۲۳۲۵ متر که از ارتفاعات قوشه داغ میباشد و در شمال غرب هریس واقع شده‌اند.

۶-‌ رشته کوههای قره قوش داغی و قلعه داغی با ارتفاع ۱۹۹۴ متر و دبلگا داغی با ۲۰۳۳ متر ارتفاع و هم چنین ایلانلی داغ، دوزلی و شاه داغی با ارتفاع ۲۳۲۵ متر در منتهی الیه قسمت غرب هریس واقع شده و رودخانه نهند چای در خط القعر این ارتفاعات جریان دارد. که بخاطر تشکلات نمکی ساختار این ارتفاعات، آب این رودخانه در این قسمت بطور قابل ملاحظه‌ای شور شده و غیر قابل استفاده می‌گردد.

۷-‌ در قسمت جنوبی شهرستان هریس کوههای پراکنده‌ای که از دامنه‌های شمالی کوههای تک‌آلتی و قیلک و بزگونی محسوب می‌شوند وجود دارند که در امتداد غرب به شرق کشیده شده‌اند و قسمت جنوب شرقی آن مسیر رودخانه‌اوجانچای میباشد که به تلخه رود (آجی چای) می‌پیوندد، ساختمان زمین شناسی این ارتفاعات نیز دارای تشکیلات نمکی می‌باشد.

۳-۱- اقلیم:

اقلیم عبارتست از مجموعه ای از میانگین های شرایط جوی دراز مدت، که خود متأثر از عامل توپوگرافی، ارتفاع، دوری و نزدیکی به دریا، عرض جغرافیایی و جریانات اتمسفری و سیستمهای جوی
می باشد. بررسی و شناخت وضعیت اقلیمی هر منطقه می تواند راهنمای مناسبی جهت استفاده از امکانات طبیعی محیط و کاهش اثرات نامطلوب آن و ایجاد شرایط راحت باشد.

در این بخش، عناصر مهم آب و هوایی از قبیل بارش، رطوبت، دما و باد منطقه به طور اجمال مورد بررسی قرار خواهد گرفت و سپس براساس روش‌های پیشنهادی گوسن ماههای خشک و مرطوب و براساس روش‌های پیشنهادی دمارتن و آمبرژه، نوع اقلیم منطقه تعیین خواهد شد.

الف: بارش:

عمده بارشهای جوی شهرستان هریس ناشی از ورود توده هوایی مدیترانه است که از روی سوریه، لبنان و ترکیه عبور نموده و سپس آذربایجان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث بارندگی و در مواردی کاهش شدید دما می گردد. ورود جریان هوایی اطلس شمالی نیز با سرمای شدید و بارش برف همراه است. سایر جریانات هوایی (جریان هوای سیبری، آسیای مرکزی، جریانات نواحی شمالی) تأثیر اندکی بر روی بارشهای منطقه دارند. نزولات جوی این منطقه در زمستان و در ارتفاعات به صورت برف و در نقاط پست حاشیه تلخه‌رود به صورت باران می‌باشد.

بارندگی منطقه از مهرماه شروع شده تا آذر ماه سیر صعودی دارد و از آذر تا بهمن از میزان آن کاسته می‌شود. ماههای فروردین و اردیبهشت دوره پرباران شهرستان هریس است و پس از این دوره میزان بارندگی کاهش می‌یابد و در ماههای مرداد و شهریور به حداقل خود می‌رسد.

ماههای فروردین و اردیبهشت به ترتیب با میانگین بارندگی ۸۲/۸۰ و ۱۴/۷۹ میلی‌متر، پربارانترین ماههای سال و ماههای مرداد و شهریور به ترتیب با میانگین بارندگی ۳۵/۹ و ۴/۴ میلی متر، کم بارانترین ماههای ۱۷ سال اخیر بوده است.

متوسط بارندگی سالانه در ایستگاه باران سنجی هریس، ۴۳۵ میلی متر می‌باشد ولی در سایر مناطق بویژه در نواحی مرکزی و جنوبی شهرستان مقدار بارش کاهش می‌یابد. به طوریکه در سرای به ۲۷۰ میلی‌متر و در خواجه به ۲۸۵ میلی‌متر می‌رسد. متوسط بارندگی شهرستان هریس ۲۷۰ میلی متر می‌باشد که بر اساس میانگین داده‌های ۵ ایستگاه باران‌سنجی استخراج شده است.

ب: رطوبت:

هوای منطقه هریس از رطوبت متوسطی برخوردار است که میزان آن در ساعات شبانه روز فصول مختلف متغیر است. به طوریکه براساس آمارهای موجود میزان رطوبت نسبی در هنگام صبح و ظهر در ماههای مختلف با یکدیگر تفاوت زیادی دارد. معدل رطوبت نسبی در ساعات ۳۰/۶ صبح در مدت ۱۷ سال از حداقل ۴/۶۶ درصد در مرداد ماه تا حداکثر ۶/۸۰ درصد در اردیبهشت ماه و همچنین در ساعات ۳۰/۱۲ ظهر از حداقل ۷/۳۷ درصد در مرداد ماه تا حداکثر ۷/۵۶ درصد در آذرماه در نوسان بوده است.متوسط رطوبت نسبی منطقه ۵۸ درصد می باشد.

ج: دما

با توجه به مرتفع و کوهستانی بودن منطقه، شهرستان هریس از فصل زمستان سرد و فصل تابستان معتدل برخوردار است.

بررسی میانگین بلند مدت دما در شهرستان هریس نشانگر این است که سرما حدود شش ماه (آبان تا فروردین) از سال را در بر می گیرد. بهمن ماه با داشتن متوسط دمای ۹/۰-  درجه ‌سانتی‌گراد، سردترین ماه سال، مرداد ماه با داشتن متوسط دمای ۱۷/۲۷ درجه سانتی گراد گرمترین ماه سال می‌باشند .

حداکثر مطلق و حداقل مطلق دمای منطقه شهر به ترتیب ۲/۳۹ و ۵/۲۰- درجه سانتی گراد و متوسط دمای سالانه نیز۱۱  درجه سانتی گراد می‌باشد. ولی در ارتفاعات شمالی و شمال غربی شهرستان به ۵ درجه سانتی‌گراد کاهش می‌یابد.

د : تعیین ماههای خشک، مرطوب و نوع اقلیم منطقه:

براساس روش گوسن (نمودار آمبروترمیک) ماههای فروردین، اردیبهشت، آذر، دی، بهمن و اسفند جزء ماههای مرطوب و ماههای خرداد، تیر، مرداد، شهریور و مهر جزء ماههای خشک محسوب می شوند. براساس روش دمارتن که طبقه بندی اقلیمی با تعیین ضریب خشکی انجام می گیرد. شهرستان در شهر هریس دارای اقلیم مدیترانه‌ای می‌باشد ولی در نواحی کم ارتفاع مرکزی و غربی و جنوبی دارای اقلیم نیمه خشک و در در ارتفاعات نیز دارای اقلیم غیر خشک می‌باشد. در روش آمبرژه، این شهرستان دارای اقلیم خشک سرد در حاشیه جنوبی و اقلیم ارتفاعات فوقانی در حاشیه شمالی و اقلیم نیمه خشک در قسمت میانی  می‌باشد.

4-1- حوضه های آبریز و شبکه رودخانه ها:

شهرستان هریس در حوضه آبخیز آجی چایو از زیرحوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه می‌باشد و به لحاظ موقعیت توپوگرافیکی و گستره های کوهستانی، شرایط خاص اقلیمی و نزولات جوی، از جریانهای سطحی، دائمی و فصلی متعدد برخوردار است.

رودخانه زرنق: این رودخانه از دامنه های جنوبی کوههای قوشاداغ سرچشمه گرفته و از دو شاخه اصلی شیران‌چای و حاجیلو‌چای و دو مسیل فرعی تازه‌کند و گوراوان تشکیل گردیده است. این رودخانه در پائین دست روستای زرنق به تلخه رود می پیوندد.

رودخانه هریس: شاخه شرقی این رودخانه نیز از دامنه‌های جنوبی ارتفاعات قوشاداغ سرچشمه گرفته و پس از عبور از مزرعه هلین و ملکزاده و قسمت شمال شرقی شهرستان هریس و روستاهای موسی‌لو باروق در پائین دست روستای کلوانق به آجی‌چای میریزد. شاخه غربی رودخانه هریس از رواناب‌های مسیل شمال‌شرقی شهرستان هریس، مسیل‌های برازین و مقصودلو تشکیل شده و پس از گذشتن از روستاهای پارام و سرای وارد دشت بیلوردی گشته و در مجاورت روستای مرکید به آجی‌چای میریزد، حوضه آبریز این رودخانه دامنه‌های جنوبی قوشاداغ و سابلاغ داغ میباشد.

رودخانه گویجه بل: این رودخانه از دامنه‌های شرقی و غربی دره گویجه‌بل سرچشمه گرفته و پس از عبور از مجاورت روستای ینگجه، وارد دشت بدوستان میشود.

رودخانه شهسوار: سرچشمه این رودخانه دامنه‌های جنوبی ارتفاعات گویجه‌بل و چول داغ بوده و در نزدیکی روستای بیلوردی به دشت بدوستان وارد میشود.

رودخانه قراجه: این رودخانه که از روستاهای جقه و قراجه و اراضی پائین‌دست شهرک پائین می‌گذرد از دامنه‌های غربی ارتفاعات مشرف به قریه شهسوار و دامنه‌های شرقی کوه آی‌ناخلی سرچشمه گرفته و در پائین‌دست روستای ساخسلو وارد رودخانه تلخه‌رود یا آجی‌چای می‌گردد.

رودخانه سرند: این رودخانه که یکی از مهمترین و پرآب‌ترین رودخانه‌های منطقه میباشد با جریان دائمی و دبی متغیر از دامنه‌های جنوب غربی ارتفاعات چول داغی و منطقه‌های شمال و جنوبی زغن‌آباد و دیبکلی داغ و دامنه‌های شمال شرقی پیرداغ و دامنه‌های شمال و شمالغرب آیناخلی داغ سرچشمه گرفته و پس از عبور از روستای سرند در پائین دست غرب روستای خواجه وارد آجی چای میشود.

رودخانه نهند: این رودخانه که یکی دیگر از سرشاخه‌های پرآب رودخانه تلخه‌رود (آجی‌چای) در منطقه هریس محسوب میگردد. از دامنه‌های جنوبی قره‌قیه داغی و دامنه‌های شمالی قیجیلی داغ و دامنه‌های غربی پیرداغ و دامنه‌های شرقی نهند سرچشمه گرفته و پس از عبور و مشروب نمودن اراضی زراعتی حاشیه‌های روستاهای مشیرآباد، قره قیه، بورون درق و قشلاق و هم‌چنین نهند در پائین دست روستای سلوجه در مجاورت جاده تبریز- اهر وارد آجی‌چای می‌شود.

رودخانه سعیدآباد: این رودخانه از منطقه هریس از قسمتی از دامنه‌های شمال شرقی کوه نهند سرچشمه گرفته و پس از عبور و مشروب نمودن اراضی حاشیه روستاهای ایرانق، سعیدآباد، اسکندر، مرجان، گوار تویقون در پائین دست روستای گمند از توابع هریس به رودخانه تلخه رود (آجی‌چای) می‌ریزد.

رودخانه الپارت: این رودخانه از دامنه‌های شمالی تک آلتی (کوه شبلی) سرچشمه گرفته پس از عبور و مشروب نمودن اراضی روستاهای استیار و عبور از دامنه‌ ارتفاعات جنوبی هریس و در بالادست روستای خواجه وارد رودخانه تلخه‌رود می‌گردد.

رودخانه کر: شاخه اصلی این رودخانه از فاضلاب قوری گل سرچشمه گرفته پس از عبور و مشروب نمودن اراضی زراعتی روستاهای اشتناب وکر و پیوستن جریانات دو شاخه فرعی مسیل آلانق ترکه‌دار و تازه کند ترکه‌داری وعبور از دامنه‌‌های نمکی روستای قیوجاخ در حدفاصل بین روستاهای ساخسیلو و شامل وارد تلخه‌رود می‌گردد.

رودخانه اوجان چای: یکی از پرآب‌ترین شاخه‌های فرعی تلخه رود به شمار می‌رود که حوضه آبریز آن در خارج از منطقه هریس و در بستان‌آباد میباشد و اکثراَ زیر شاخه‌های تشکیل دهنده آن دارای آب دائمی بوده و در محل مورد مصرف قرار می‌گیرند. اهم شاخه‌های تشکیل دهنده این رودخانه عبارتند از: سران‌چای – بنه کهل کو- گل‌قاسم چای- شیروان چای- آب کردکند.